ایران از جمله مراکز تمدنهای بسیار در جهان بوده و محدوده استان ایلام فعلی به دلیل قرار گرفتن بین فلات ایران و تمدن بین النهرین و قرارگیری درمحدوده رشته کوه زاگرس از مراکز بسیاربا اهمیت ایران و حتی جهان می باشد که بسیاری از تحقیقات به عمل آمده باستانشناسی موکد این امر مهم است.
دوران پیش از تاریخ:
از دوران پیش از تاریخ که زندگی به صورت غارنشینی وکوچ نشینی و شکار رواج داشته آثار و یافته های زیادی در دنیا وجود ندارد ولی برخی از مطالعات بیانگر وجود زندگی به صورت گسترده در این دوران در استان ایلام است.
پناهگاهها و زیستگاههای صخره ای که مربوط به دوران زارزین می باشد و میراث هزاران ساله شکارچیان عصر سنگ به شمار می روند که در استان ایلام کشف و ثبت شده اندکه عمدتاً در دره هلیلان و تنگه قوچعلی و ارغوان شهر ایلام قرار دارند.
این آثار مربوط به دوران پارینه سنگی می باشند که از حدود۵/۲ میلیون سال پیش تا ۱۲ هزار سال پیش مسکن انسانهای نخستین بوده است.
در دره هلیلان که توسط یک هیئت بین المللی به سرپرستی کریستین سن مورد مطالعه قرار گرفته آثار مهمی از ز ندگی دوران اواخر نوسنگی(هزاره ششم تا پنجم قبل از میلاد) به دست آمده است.

دوران انقلاب نوسنگی:
از این دوران که دوره آغاز زندگی شهر نشینی و کشاورزی و اهلی کردن حیوانات است آثار مهم و متعددی در استان ایلام وجود داردکه شاخص ترین آنها تپه علی کش در دهلران است.
در این تپه برابر مطالعات هیئت بین المللی به سرپرستی پروفسور فرانک هول(۶۲-۱۹۶۱ میلادی) آثار معماری و ابزار سنگی مربوط به هزاره هفتم و ششم قبل از میلاد به دست آمده که آثار معماری آن بیانگر شکل گیری اولین مجتمع زیستی(روستا مانند) در جهان است.
عصر مفرغ و آهن: این دوران که هم زمان با دوران قوم کاسی و ایلامیها می باشد از دوران طلایی تکنولوژی بشری است که کاسیها به عنوان طلایه دار تکنولوژی کشف مفرغ معروفیت جهانی یافته اند.
در این دوره آثار به صورت ابزار مختلف از آلیاژها و فلزهای فوق با تکنیک خاص خود ساخته شده اند در بررسی های به عمل آمده توسط هیئت بین المللی به سرپرستی پروفسور واندنبرگ از قبرستانهای ایلام به ویژه ورکبود، چم ژیه، جوب گوهر، دمگرپرچینه، بردبال چنار باشی برگهایی زرین بر مطالعات باستانشناسی افزوده شده و بیانگر این مهم است که در این دوران استان ایلام جزء مهمی از تمدن کاسیها و ایلامیها بوده است.
تمدن ایلامیها مصادف با دوران مفرغ قدیم آغاز شده که شاخص ترین آثار آن تپه پتک در موسیان و تپه تیغن دره شهر( دوره ایلام میانه) و سنگ نوشته گل گل ملکشاهی که با خط میخی و آشوریها آن را در هنگام فتح ایلام نگاشته اند.
دمیرو شیجی باستانشناس فرانسوی عقیده دارد که تپه پتک موسیان همان شهر ماداکتو پایتخت گم شده ایلام باستان است.

دوران ماد و هخامنشی:
در این دوران ایلام جزئی از تمدنهای ماد و هخامنشی بوده که به دلیل نزدیکی با پایتخت های باستانی شوش و هگمتانه (همدان) و بیستون از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.در این دوران اگر چه تمدن ایلام افول نموده ولی نگاشتن با خط ایلامی توسط پادشاهان هخامنشی بیانگر اهمیت ویژه این منطقه به عنوان یک منطقه شاخص بوده به نحوی که اغلب کتیبه ها ابتدا با خط ایلامی و سپس بعدها به پارسی باستان ترجمه و نگاشته شده اند. ایلام علیرغم اینکه جزئی از این امپراطوری ها بوده ولی همواره استقلال خود را به صورت نسبی حفظ نموده است.
داریوش چند بار ذکر کرده که بارها قیام ایلامیان ر اسرکوب کرده است

دوران سلوکی-پارت:
در این دوران برابر متون باستانی ایلام همانند سایر نقاط ایران جزئی از منطقه تحت قلمرو سلوکیان بوده که پس از انقراض آنان و آغاز دوران پارتی (اشکانی) این منطقه جزئی از قلمرو اشکانیان شد. نتایج مطالعات انجام شده در تپه فرخ آباد دهلران که توسط هیئت های مختلف ایرانی و بین المللی مورد مطالعه قرار گرفته حاکی است که در آن هنگام تپه مزبور جزء ایالت " الیم "  یا ایلام نو بوده است.
سایر آثار این دوران به صورت استقرارهای موقت وکوچ نشینی بوده که بیشتر در حاشیه رودخانه ها و دشت ها شکل گرفته است.

دوران ساسانی:
به علت اینکه در این دوران استان ایلام فیمابین تیسفون (بغداد) به عنوان پایتخت ساسانیان و دولت شهرهای شوش و بیستون و فارس قرار گرفته از اهمیتی ویژه برخودار بوده و به همین دلیل عملیات عمرانی زیادی از سوی دولت مرکزی در این استان انجام پذیرفته که شامل سه دسته:بناهای بین راهی و راههای و پلهای باستانی-شهری و شاخص های شهری-قلاع و دژهای باستانی هستند که معروفترین آثار حفاظت شده آنها عبارتند از:پل گاومیشان،چم نمشت،کور و دوت،کوشک قینفر،قلعه شیاخ،قلعه سام، شهرهای تاریخی سیروان،سیمره دربندو قلاع پشت قلعه،قلعه هزار دره وآتشکده های موشکان و سیاهگل و چهار طاقی دره شهر- وطاق شیرین و فرهاد.
در این دوران استان ایلام به دو ایالت مهرجانکدک در بخش شرقی و به مرکزیت شهر سیمره (دره شهر کنونی) و ایا لت ماسبذان به مرکزیت سیروان (محل روستای سرابکلان فعلی) که گفته می شود قصر انوشیروان نیز در آن قرار داشته تقسیم می شده است این شهرها از شهرهای مهم و پرجمعیت و آباد آن زمان بوده که جمعیت زیادی را در خود سکنی داده اند و در اثر وقوع زلزله ای مهیب از بین رفته اند..
آثار تنگه بهرام چوبینه که در دره شهر قرار دارد متعلق به بهرام چوبینه سردار ساسانی است. به علت کودتای وی بر علیه خسروپرویز این پادشاه به روم گریخته و پس از ازدواج با دختر امپراطور روم و گرد آوری سپاه به ایران حمله نموده و مجدداً پادشاهی ایران را در دست می گیرد.

دوران اسلامی:
در متون تاریخی آمده که ایلامیها خود اسلام آوردند و محدوده این استان در دوران اسلامی به عنوان بخشی از ایالت جبال تحت قلمرو خلفای اسلامی به مرکزیت کوفه و بصره اداره می شد.بزرگترین شهر مربوط به این دوران شهر سیمره(دره شهر) است که از نه فصل کاوش علمی پژوهشکده باستانشناسی کشور آثار بدیعی از معماری و شهر سازی و تزئینات معماری به ویژه گچبریها با نقش های منحصر به فرد و خطوط کوفی کشف شده است.
در استان ایلام تا نیمه اول قرن چهارم(سال۳۳۴ ه.ق)زندگی شهرنشینی از رونق زیادی بر خوردار بوده است که به علت وقوع زمین لرزه بزرگی که کلیه شهرهای بزرگ استان در آن نابود شدند .این شیوه زندگی دراستان به زندگی کوچ نشینی تبدیل گردید.در کتب یاقوت حموی،ابن اثیر، حمداله مستوفی، تاریخ طبری و .... به این مسئله اشاره شده و آورده اندکه در اثر وقوع زلزله بیست هزار نفر از اهالی شهر پر جمعیت سیمره کشته و این شهربرای همیشه خالی از سکنه شده است.
محل شهر کنونی ایلام نیز که در آن هنگام (الرذ) نامیده می شده به دلیل آب و هوای مناسب و نزدیکی به محل خلافت خلفای عباسی(بغداد) از مهمترین تفرجگاههای آنان محسوب می شده و در کتب تاریخی آمده است که المهدی بالله برادر هارون الرشید در هنگام شکار در این مکان کشته شده و مقبره وی که به "سه ی مه ی " معروف بوده تا دهه ۵۰(ه.ش) به عنوان قبرستان ایلام بر پا بوده و هم اینک محل آن به پارک کودک تبدیل شده است.

دوران اسلامی متأخر:
این دوران شامل سلسله های افشاریه و زندیه و .... بوده و ایلام جزئی از قلمرو این سلسله ها بوده است.
شاخص ترین اثر مربوط به دوران زندیه ساختمان قبلی امازاده علی صالح(ع) " خاسعلی "  است که اثر نوسازی تجدید بنا شده است.
از دیگر بناهای این دوران مقبره های امامزاده پیر محمد و سید صلاح الدین محمد آبدانان- معین صالح ماژین-سید ابراهیم زرین آباد است .

حکومت محلی والیان فیلی (دوره صفویه تا پهلوی):
پس انقراض سلسله محلی حسنویه کرد ،در هنگامی که شاهوردیخان سرسلسله اتابکان فرمانروایی خرم آباد را از دولت مرکزی تحویل گرفت حسینقلی خان فیلی را والی منطقه پشتکوه کرد.
وی نیز قصبه دی والا " دهبالا " را مرکز حکومت خود قرار داده و آنرا " حسین آباد فیلی " نام نهاد.
شاخص ترین آثار مربوط به این دوران قلعه های والی فیلی در ایلام و در حاشیه رودخانه کنجاچم مهران می باشد.ساخت چند قلعه و قنوات و سنگ نوشته نیز از جمله دیگر اقدامات والیان فیلی بوده که معروفترین آنها سنگ نوشته تخت خان در صالح آباد می باشد و بیانگر شیوه حکومت والیان بوده که به صورت کوچ نشینی بوده است.
متاسفانه برخی آثار والیان به علت توسعه شهرها تخریب شده اند.
از نکات برجسته این دوران استقلال نسبی سلسله میره " حاکمان " محلی دره شهر بوده که مناطق لر نشین استان را تحت فرمان خود داشته و علیرغم اینکه حکم خود را از والی پیشکوه(لرستان)دریافت می کرده اند ولی خراجگزار والی پشتکوه(فیلی) بوده اند.
این مسئله یاد آور تقسیم استان به دو ایالت در دوران ساسانی- اسلا می می باشد. قلمرو حکومت والیان از جنوب به شوش- از شرق به لرستان و از غرب تا منطقه کوت و عماره در جنوب تا خانقین و مندلی در شمال عراق(مناطقی که کردهای شیعه مذهب در آن ساکنند ) بوده است.

دوران معاصر
پنج سال پس از روی کار آمدن رضاخان، وی سپاه والی وقت ایلام  " غلامرضا خان فیلی "  به عنوان آخرین حاکم ملوک الطوایفی ایران را شکست داد و والی به عراق گریخت و در نجف اشرف ساکن شد.
هم اینک قبر وی در قبرستان نجف اشرف است.به دستور رژیم بعثی و در جهت اجرای سیاست تعریب (عرب جلوه دادن) کردهای فیلی سنگ قبر وی و سایر کردها که به فارسی و یا کردی روی آنها نگاشته شده بود شکسته و به دلخواه رژیم بعثی بر روی آنها با رسم و خط زبان عربی به ذکر مشخصات متوفیان بسنده شده است.
در سال ۱۳۱۶ و پس از جلوس رضا خان پهلوی استان ایلام جزء استان کرمانشاهان(استان پنجم) گردید و سپس در سال ۱۳۴۳ به فرمانداری کل تبدیل شد روستای حسین آباد فیلی نیز با پیشنهاد فرهنگستان ایران به " شهر ایلام "  تغییر نام یافت و در سال ۱۳۵۳ این منطقه به استان ایلام در تقسیمات کشوری رسمیت پیدا نمود.

ایلات استان:
تنوع لباس،گویشها،عادات و مراسمات و .... در نزد ایلات واقوام مختلف یک بستر مناسب برای تقویت امر گردشگری می باشد.
استان ایلام به دلیل وجود ایلات مختلف کرد،لک،لر و عرب از این حیث دارای تنوع ویژه ای می باشد.
اغلب ساکنین استان کردهای شیعه مذهب (در حدود ۹۸% ) می باشند.
لرها عمدتاً در شرق و جنوب به صورت پراکنده و لک ها در شمال شرقی و شرق به صورت پراکنده و عربها در جنوب غربی به صورت متمرکز و کردها در کل استان پراکنده هستند.
گویش غالب اهالی استان کردی فیلی و همگی شیعه مذهب میباشند.