قلعه‌ی تاریخی چوار (قلا) موقعیت: قلعه‌ی تاریخی چوار معروف به قلا در ۱۲ کیلومتری غرب شهر چوار و۲۰ کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است. مجموعه‌ی بناهای این دژ بر فراز و دامنه‌های ناهمواری که حدود ۳۰۰ متر از زمین های پیرامونی ارتفاع دارد. ساخته شده است، این قلعه به صورت دژی مستحکم ساخته شده است و شامل سه قسمت است: - بنای اصلی قلعه - دیوارهای جانبی و دیوارهای بلندی که از راس تپه تا سطح زمین‌های پیرامونی امتداد می‌یابند - ساختمان‌های داخل محوطه قلعه و برج‌های دیده بانی که به نظر می‌رسد همانند سایر قلعه های محدوده غربی زاگرس کاربرد نظامی داشته است. موقعیت قلعه و سبک معماری بنا این نظر را تقویت می‌کند. این اثر مهم تاکنون مورد بررسی و کاوش علمی قرار نگرفته است. مدیریت میراث فرهنگی استان اخیراً نسبت به شناسایی و مستند سازی آن اقدام نموده است که قدم آ‎غازین در جهت بررسی و پژوهش علمی آن تلقی می‌گردد. برخی نویسنده‌های محلی در نوشتارهای خود از این قلعه و موقعیت آن مطالب اندکی ارائه داده‌اند. شواهد فرهنگی به جای مانده از این اثر نشان می‌دهد که احتمالاً در اواخر دوره‌ی تاریخی و قرون اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. این قلعه یکی از بزرگترین قلاع منطقه است که برفراز تپه‌ای بلند در مسیر چوار، مورت، تجریان به سمت دهستان«چکر بولی» و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است. این اثر در حاشیه شمالی رود فرعی قلا که به رود «گدار خوش» می‌پیوندد، قرار گرفته است. جاده خاکی روستای مورت به قلاع ، درست از جنوب این محل می‌گذرد. تقریباً شمال و غرب این تپه به پرتگاه طبیعی محدود می‌شود که این امر شرایط مناسب امنیتی را برای ساکنان قلعه در این قسمت فراهم می ساخته است. دامنه جنوبی و جنوب شرقی این محوطه با شیبی تقریباً ملایم به محیط زمین‌های اطراف خود منتهی می‌شود. بنای قلعه برروی این تپه به گونه‌ای است که نشان می‌دهد این مکان در ادوار گذشته جایگاهی استراتژیک برای ساکنان آن بوده است. می‌توان گفت «پشت قلعه» از جمله قلاع مهم تدافعی است که در موقعیتی مناسب بر سر راه گنجوان و حاشیه غربی استان ایلام واقع شده است. موقعیت جغرافیای این قلعه با دیگر قلاع مهم منطقه به صورتی است که با هم در ارتباط بوده‌اند. ارتباط جاده‌ای، ارتباط با امکانات اولیه (علائم در شبانه روز) و… قلعه سرنی در ناحیه مرزی ایران و عراق و در غرب تپه قلاع واقع شده است و برخی قلاع در نواحی کوهستانی شرقی آن نیز وجود داشته که زنجیره ارتباطی آن ها قابل تصور است. چون ساختمان قلعه بر فراز یک تپه طبیعی مرتفع قرار دارد، دارای ظاهر طبیعی کوهستانی است و در قسمت های مختلف سطح و دامنه تپه، پوشش گیاهی جنگل و مرتع ملاحظه می‌شود. در ساخت بنای این قلعه عظیم ،الگو و نظم هندسی معینی وجود ندارد بلکه شرایط پستی و بلندی تپه بر سبک معماری اثر گذاشته و این ویژگی موجب شکل گیری بافت معماری قلعه بوده است. به طوری که دیوار عرضی کمربند بیرونی حصار و دژ قلعه به جز در دامنه جنوبی و جنوب شرقی که با شیبی تقریباً ملایم به پایین تپه و کنار رودخانه منتهی می‌شود در سایر قسمت‌ها به محدوده‌های پرتگاه‌های طبیعی اطراف تپه محدود می‌شود. همچنین بین دیوارهای دفاعی که از راس تپه و به سطح زمین های پیرامونی کشیده شده در برخی جاها که شیب دامنه تند می‌باشد، بقایای معماری دیده نمی‌شود ولی در جاهایی که مسطح است آثار معماری ملاحظه می‌شود. در تمام سطح و دامنه‌های تپه ونیز زمین های پست پیرامونی تکه های سفال دیده می‌شود که عمدتا چرخ ساز و معدودی از آن ها دست ساز می‌باشند. سفال های پشت قلعه در اندازه‌های ظریف، متوسط و خشن طبقه بندی می‌شوند. اکثر سفال ها بدون لعاب بوده و دارای پوشش گلی است. مواد اصلی به کار رفته برای برپایی آثار معماری گسترده این قلعه قلوه سنگ‌ها و لاشه سنگ‌های محلی و ملات گچ است و نمای دیوارها ساده بوده ،از هیچ اندود گچی استفاده نشده است و ظاهر نامنظم و برهنه قلوه سنگ ها چهره‌ ای خشن به دیوارهای مختلف این بنا داده است. این بنای عظیم دارای قسمت‌های مختلف و متنوعی است، شامل : ۱- دیوارهای دفاعی که از راس تپه به سمت پایین کشیده شده‌اند. ۲- دیوارهای عرضی کمربندی در پیرامون تپه ۳ - آثار معماری که بر فراز تپه در شمال قسمت اصلی تپه وجود دارد ۴- مناطق مسکونی دامنه تپه ۵- اتاق های نگهبانی۶- راهرو زیرزمینی ساختمان اصلی قلعه برفراز تپه طبیعی با دیوارهای بلندی ساخته شده است و در وسط این بنا حفره بزرگی وجود دارد که احتمالا به عنوان نوعی بنای زیرزمینی از آن استفاده می شده است. در دامنه شمالی بنای اصلی و بر فراز سطح تپه، آثار و بقایای پی چندین ساختمان دیده می‌شود. همچنین در این قسمت قلعه ،در ضلع غربی دیوار عرضی کمربند بیرونی حصار، آثار دو برج در کنار دیوار دیده می‌شود که ارتفاع دیوارهای یکی از برجها به سه متر می‌رسد. در مجموع ۵ دیوار دفاعی از راس تپه به سمت پایین ایجاد شده، که سه تا از آن ها در سمت جنوب قلعه و یکی در سمت شرق تپه و دیگری در سمت شمال تپه دیوارهای عرضی پیرامونی تپه را به هم وصل می‌کنند. از سه دیوار جنوبی دیوار وسطی عملکرد راهرویی زیر زمینی و پنهانی داشته، که برای آوردن آب از دامنه تپه به بالای قلعه از آن استفاده می‌شده است. برروی برخی از این دیوارها اتاق‌های نگهبانی نیز ایجاد شده است. طول برخی از این دیوارها ۳۰۰ متر است . همچنین سه دیوار عرضی در پیرامون تپه ایجاد شده است که طول حصار کمربند بیرونی به حدود ۵۰۰ متر می‌رسد. در قسمت‌هایی از این دیوارها اتاق‌ها و جایگاه‌هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه اصلی تعبیه شده است. همچنین در جهات شمال شرق، شرق و جنوب محوطه درحد فاصل دیوارهای عرضی پیرامون تپه آثار معماری دیده می‌شود که احتمالاً محل سکونت و استقرار نیروها و دیگر ساکنان این دژ بوده است. قطر برخی از دیوارهای این قلعه به دو متر می‌رسد. سه عامل اصلی به احتمال زیاد موجب شده تا قلعه عظیم چوار در این مکان برپا شود: ۱) ارتفاع نسبتاً بلند تپه طبیعی که قلعه چوار برآن قرار دارد و شرایط خاص آن که تقریباً از جهات سه گانه غربی، شمال و شرقی به پرتگاه منتهی می‌شود و تقریباً از این سه جبهه تپه دارای موانع طبیعی است که ورود به قلعه را غیرقابل نفوذ کرده است. حصار عرضی کمربند بیرونی پیرامون تپه نیز به این مهم کمک می‌کند. ۲)شرایط خاص قرارگیری این تپه در یک موقعیت استراتژیک بر سر راه چوار، چم ژیه و نواحی مرزی عراق. ۳)وجود رودخانه جاری در جبهه جنوبی این مکان ،که مشکل نیاز به آب را رفع کرده است، بخصوص با ایجاد راهروی زیرزمینی در این جبهه بنا از راس تا دامنه‌ی تپه به راحتی می‌توانستند آب مورد نیاز خود را تامین نمایند. این بنا جزء قلاع نظامی- مسکونی می‌باشد و این امر را می‌توان از روی خرابه‌های باقی مانده از دیوارهای اتاق ها و همچنین از روی باروها و برج‌های نگهبانی آن به خوبی مشاهده نمود. آثار فرهنگی سطح تپه وسعت و گستردگی بقایای معماری و نوع مصالح به کار رفته نشان می‌دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دوره‌ی تاریخی و اوایل دوره‌ی اسلامی است البته در مورد قلعه چوار به جز چند منبع محلی اطلاعات علمی و دقیقی در دسترس نیست و در منابع تاریخی به آن اشاره نشده است.